Cây nhãn lồng – Đặc điểm, công dụng, cách dùng các bộ phận

Cây nhãn lồng (Passiflora foetida) là dược liệu quý trong y học cổ truyền, có nhiều công dụng như an thần, giải nhiệt, chữa mất ngủ. Tìm hiểu chi tiết đặc điểm, cách dùng, và các bộ phận cây nhãn lồng trong bài viết sau.

1. Cây nhãn lồng là cây gì?

Cây nhãn lồng là một loài dây leo dân dã, mọc hoang nhiều ở khắp các vùng nông thôn Việt Nam. Dù xuất hiện phổ biến nhưng ít ai biết rằng đây chính là một vị thuốc quý trong y học cổ truyền, được sử dụng lâu đời để chữa chứng mất ngủ, lo âu, suy nhược thần kinh và nhiều bệnh lý khác.

Cây nhãn lồng

Ngoài tên gọi “nhãn lồng”, dân gian còn biết đến cây này với nhiều tên khác như dây lạc tiên, dây chùm bao, lưới lồng đèn, quả táo nhãn lồng. Trong y học, cây được biết đến với tên khoa học là Passiflora foetida L., thuộc họ Lạc tiên (Passifloraceae).

Tên tiếng Anh của cây nhãn lồng là “Stinking Passionflower” hoặc “Wild Water Lemon” – chỉ đặc điểm mùi nhẹ và hình dạng quả giống quả chanh nhỏ được bao bọc bởi lớp lưới mỏng.

Không chỉ được dùng làm dược liệu, cây nhãn lồng còn là một loại rau rừng ăn được, giúp thanh nhiệt và giải độc cơ thể.

2. Đặc điểm của cây nhãn lồng và phân bố

🌱 Hình thái

Cây nhãn lồng là loài dây leo thân mềm, có chiều dài trung bình từ 3–6 mét.

• Thân cây mảnh, có nhiều lông tơ, mọc quấn quanh các cây khác.

• Lá mọc so le, hình tim, chia 3 thùy rõ rệt, mép có răng cưa nhỏ.

• Hoa mọc đơn độc ở nách lá, màu trắng pha tím nhạt, có mùi thơm nhẹ.

• Quả hình trứng nhỏ, khi chín chuyển màu vàng cam, bên ngoài được bao bởi lớp “lưới” sợi mảnh – vì thế mà dân gian gọi là “nhãn lồng” (nhãn được bọc trong lồng).

• Hạt màu đen, chứa nhiều chất nhầy.

Hoa nhãn lồng

🌍 Phân bố

Cây nhãn lồng mọc hoang khắp nơi tại Việt Nam, đặc biệt nhiều ở miền Trung và miền Nam. Ngoài ra, cây còn được trồng làm cảnh hoặc làm dược liệu ở Ấn Độ, Lào, Campuchia, Thái Lan và các nước châu Mỹ nhiệt đới.
Cây ưa đất ẩm, nhiều nắng, dễ sống và tái sinh mạnh – nên rất thích hợp trồng xen trong vườn thuốc Nam.

3. Các bộ phận của cây nhãn lồng và công dụng

Toàn cây nhãn lồng đều có thể sử dụng làm thuốc, nhưng mỗi bộ phận lại có công dụng riêng:

🥭 Trái nhãn lồng (quả)

• Quả nhãn lồng chín có vị ngọt thanh, mát, được dùng để ăn tươi hoặc ép nước.

• Trong dân gian, quả được dùng để làm dịu thần kinh, cải thiện giấc ngủ, giúp thư giãn sau những giờ lao động mệt mỏi.

• Nghiên cứu hiện đại cũng chỉ ra rằng quả chứa nhiều vitamin C, chất chống oxy hóa và flavonoid giúp bảo vệ tế bào thần kinh.

Trái (quả) nhãn lồng

🌿 Đọt nhãn lồng (ngọn non)

• Ngọn non của cây được hái về làm rau luộc, rau xào hoặc nấu canh, vị hơi đắng nhẹ, hậu ngọt.

• Tác dụng chính: thanh nhiệt, mát gan, giải độc, hỗ trợ người bị mụn nhọt, nóng trong.

Đọt nhãn lồng

🌾 Dây nhãn lồng (thân, cành)

• Phần dây thường được phơi khô, sắc nước uống trị mất ngủ, căng thẳng, hồi hộp, nhức đầu.

• Một số vùng dùng dây nhãn lồng kết hợp với lá vông và tâm sen để làm trà an thần tự nhiên.

Dây nhãn lồng

🍃 Lá nhãn lồng

• Lá nhãn lồng chứa nhiều hoạt chất flavonoid và alcaloid có tác dụng chống viêm, giảm đau, hạ huyết áp nhẹ.

• Lá non có thể nấu canh, lá già phơi khô làm thuốc.

• Dân gian còn dùng lá nhãn lồng giã nát đắp ngoài để giảm sưng đau, viêm da.

🌰 Nhãn lồng khô

• Là dạng dược liệu được phơi hoặc sấy khô từ toàn cây (trừ rễ).

• Dùng nhãn lồng khô giúp bảo quản lâu dài, có thể hãm trà uống hằng ngày để hỗ trợ giấc ngủ, giảm stress.

4. Thành phần hóa học và dược tính

Các nghiên cứu hiện đại cho thấy cây nhãn lồng chứa nhiều hoạt chất quý như:

• Flavonoid (vitexin, isovitexin, orientin, apigenin): có tác dụng an thần, chống oxy hóa, giảm căng thẳng.

• Alkaloid (harman, harmine): hỗ trợ điều hòa thần kinh trung ương, giúp dễ ngủ và giảm lo âu.

• Saponin, tanin, acid hữu cơ và các vitamin: tăng cường sức đề kháng, bảo vệ tim mạch.

💡 Nhờ các hợp chất này, nhãn lồng được xem là “thảo dược giúp thư giãn tự nhiên”, lành tính và ít gây tác dụng phụ hơn so với thuốc ngủ tổng hợp.

5. Công dụng của cây nhãn lồng trong y học cổ truyền

Trong Đông y, cây nhãn lồng có vị ngọt, hơi đắng, tính mát, quy vào kinh can và tâm bào, có công dụng an thần, giải nhiệt, trấn tĩnh, tiêu viêm.

🌼 Một số công dụng nổi bật:

• An thần, chữa mất ngủ:

Dùng thân và lá phơi khô, sắc nước uống trước khi ngủ.

Dùng lâu dài giúp dễ ngủ, ngủ sâu giấc, giảm mộng mị.

• Giảm lo âu, stress, đau đầu:

Kết hợp nhãn lồng với tâm sen, lá vông, cam thảo để hãm trà uống mỗi ngày.

Giúp thư giãn tinh thần, cải thiện trí nhớ.

• Hỗ trợ điều trị tăng huyết áp nhẹ và tim đập nhanh.

Các alcaloid trong cây giúp ổn định nhịp tim, giảm co mạch.

• Giải độc, mát gan, trị mụn nhọt:

Dùng lá và đọt non nấu nước tắm hoặc sắc uống.

• Chống viêm, giảm đau:

Giã nát lá đắp ngoài vết sưng, đau cơ, viêm khớp nhẹ.

6. Một số bài thuốc dân gian từ cây nhãn lồng

🌿 Bài 1: Trị mất ngủ, ngủ không sâu giấc

• Nguyên liệu: Nhãn lồng khô 20g, lá vông 10g, tâm sen 5g.

• Cách dùng: Sắc với 500ml nước, đun nhỏ lửa còn 200ml, chia 2 lần uống trong ngày.

• Công dụng: An thần, giúp dễ ngủ, giảm căng thẳng thần kinh.

🍵 Bài 2: Trà thư giãn giảm stress

• Nguyên liệu: Dây nhãn lồng 15g, cam thảo 5g, cúc hoa 5g.

• Cách dùng: Hãm như trà, uống buổi chiều hoặc tối.

• Công dụng: Giúp thư giãn, giảm nhức đầu, giúp giấc ngủ tự nhiên.

🍃 Bài 3: Hỗ trợ trị cao huyết áp nhẹ

• Nguyên liệu: Lá nhãn lồng khô 15g, lá dâu tằm 10g, hạ khô thảo 8g.

• Cách dùng: Sắc uống mỗi ngày 1 thang.

• Công dụng: Giúp hạ huyết áp, an thần, hỗ trợ tim mạch.

🩹 Bài 4: Giảm đau, sưng do viêm khớp

• Nguyên liệu: Lá nhãn lồng tươi, giã nát, đắp lên chỗ đau.

• Công dụng: Giảm sưng đau nhờ tác dụng chống viêm tự nhiên.

7. Cách thu hái, chế biến và bảo quản

• Thời điểm thu hái: Quanh năm, tốt nhất vào lúc cây đang ra hoa, kết quả.

• Cách chế biến:

  • Rửa sạch, cắt nhỏ, phơi trong bóng râm hoặc sấy nhẹ 50–60°C.

  • Dược liệu khô có màu xanh vàng, mùi thơm nhẹ, không ẩm mốc.

• Bảo quản: Trong lọ kín, nơi khô ráo, tránh ánh nắng trực tiếp.

8. Lưu ý khi sử dụng cây nhãn lồng

Dù là thảo dược lành tính, nhưng cần lưu ý:

• Không nên dùng liều cao hoặc dùng liên tục quá 1 tháng nếu không có hướng dẫn của thầy thuốc.

• Phụ nữ mang thai và trẻ nhỏ dưới 6 tuổi không nên dùng.

• Nếu đang dùng thuốc an thần, thuốc ngủ Tây y, nên hỏi ý kiến bác sĩ trước khi kết hợp.

• Tránh uống khi lái xe hoặc làm việc cần tập trung cao, vì cây có thể gây buồn ngủ nhẹ.

9. Kết luận

Cây nhãn lồng là một dược liệu quý trong tự nhiên, vừa gần gũi vừa có giá trị chữa bệnh cao. Từ quả, đọt, lá cho đến dây nhãn lồng, tất cả đều chứa dược tính an thần, thanh nhiệt, hỗ trợ giấc ngủ và thư giãn tinh thần.

Trong bối cảnh cuộc sống hiện đại đầy căng thẳng, việc sử dụng trà nhãn lồng hoặc các bài thuốc dân gian từ loài cây này là lựa chọn an toàn, hiệu quả và thân thiện với cơ thể.

👉 Nếu bạn yêu thích tìm hiểu dược liệu Việt Nam, hãy tiếp tục khám phá thêm nhiều cây thuốc tự nhiên khác trong chuyên mục “Cây thuốc” để bảo vệ sức khỏe từ thiên nhiên nhé!